Excursie Voorsterbos in de Noord Oost Polder (NOP)
vrijdag 14 september 2012
voorbereid door Siebe en Marry
Het Voorsterbos en de NOP: producten van een grotendeels mislukte maakbare samenleving.
De NOP zal bij de meesten van onze groep associaties oproepen met uitgestrekte akkers met gigantische oogstmachines en lange rechte saaie wegen. Dit stukje Nederlandse landschap is immers pas na de Tweede Wereldoorlog ontstaan en wordt vaak afgedaan als het schoolvoorbeeld van een tekentafellandschap waar je als natuurbeschermer niets te zoeken hebt. Op een koude regenachtige excursie in februari 2010 hebben we het voormalige eiland Schokland verkend maar aan de echte polder zijn we nog niet toegekomen. Ten onrechte, want het Voorsterbos en ook het Kuinderbos, die in die polder liggen, zijn inmiddels bijzondere natuurgebieden die wat soortenrijkdom betreft menig natuurterrein op het oude land overtreffen. Kortom, zeker in combinatie met een uiteenzetting over de geschiedenis van de kolonialisatie van dit nieuwe land in de jaren na de oorlog, is een excursie naar de NOP zonder meer interessant voor onze groep.
In tegenstelling tot vrijwel alles op het nieuwe land werd ons excursieobject het Voorsterbos niet bewust gepland maar min of meer uit nood geboren. De leemhoudende ondoorlaatbare gronden aan de oostkant van de polder met veel kwelwater uit het achterland waren voor de landbouw totaal ongeschikt en kregen daarom “maar” een bosbestemming. De toenmalige bosbouwers wisten eigenlijk ook niet wat ze met deze gronden aanmoesten. Hun kennis van de Nederlandse bosbouw was grotendeels beperkt tot de droge zandgronden en daarom besloten ze er maar alle voorhanden zijnde houtsoorten te poten en dan te kijken hoe zich dit zou ontwikkelen. Uiteraard was het doel houtproductie. Natuur doelstellingen bestonden toen nog niet en zeker niet in de wereld van de houtvesters (houtboeren). Veel hautaine houtvesters van de Veluwe, Drenthe en Noord Brabant vonden het allemaal maar niks en lieten de klus in het nieuwe land graag over aan jonge bosbouwers. Nu behoren de bossen in de NOP tot de meest interessante van Nederland: een mooi voorbeeld van de omgekeerde maakbaarheid. Niet alleen het grote assortiment aan bomen en struiken maken het Voorsterbos natuurhistorisch interessant het is ook één van de belangrijkste paddenstoelengebieden van ons land. Een beetje afhankelijk van de hoeveelheid regen die er in de weken voor de excursie valt kunnen we daar volop van genieten. Een deel van het gebied wordt zelfs in overleg met de Nederlandse Mycologische Vereniging speciaal voor het optimaliseren van het paddenstoelenbestand ingericht en beheerd. Ook dit zal tijdens de excursie ruimschoots aan de orde komen.
Zoals wel vaker ontstaan waardevolle natuurgebieden als gevolg van fouten bij de inrichting van nieuwe terreinen. Zo ook hier want eigenlijk had de strook langs het oude land, waar nu het Voorsterbos en het Kuinderbos liggen, niet moeten worden drooggelegd. Sterker nog hun ontstaan is te danken aan een hele grote ontwerpfout van de NOP. Door het wegvallen van de tegendruk van het water van het IJsselmeer ontstonden in de randzone namelijk grote kwelstromen richting polder met als gevolg een ernstige verdroging van het achterland. Ook de natuurgebieden in NW Overijssel (Wieden/Weerribben) hebben hier grote verdrogingschade door opgelopen. Deze ontwerpfout is de reden dat bij de latere Zuiderzeepolders langs het oude land brede randmeren zijn aangelegd.
Een deel van het Voorsterbos werd eind jaren veertig in gebruik genomen door het Waterloopkundig laboratorium uit Delft. Gebruikmakende van het grote peilverschil tussen het oude en het nieuwe land, de kwelstromen en de ondoorlatende ondergrond konden hier perfect schaalmodellen worden gebouwd en getest van grote waterstaatkundige werken zoals de Deltawerken, de havens van Rotterdam, Vlissingen en vele buitenlandse havens. Ook de te maken zeewering in Suriname is hier op schaal uitgeprobeerd. Om de modellen van snel stromend water te voorzien werden aanvoersloten gegraven. Na de testperiode lieten de ingenieurs de modellen en de aanvoersloten in het zich snel ontwikkelende bos gewoon achter en bouwden verderop het volgende studieobject. De overwoekerde schaalmodellen en de aanvoersloten met bruggetjes en duikers blijken nu een ideaal biotoop te zijn voor zeldzame vissoorten zoals de kleine Modderkruiper en de Rivierdonderpad. Ook de IJsvogel is een vaste gast van het Waterloopbos. Natuurlijk heeft de moderne computertechnologie dit soort spielerei nu volstrekt overbodig gemaakt en is het lab eind jaren negentig definitief gesloten. De meeste modellen zijn inmiddels danig in verval geraakt en de grote vraag bij Natuurmonumenten ( nu de eigenaar van het Voorsterbos) is of het uit een oogpunt van wetenschappelijke archeologie niet wenselijk is de modellen te restaureren en zo voor het nageslacht te bewaren. Met de verantwoordelijke beheerder Jan Akkerman zullen we tijdens de excursie hierover van gedachten wisselen.
Bij een bezoek aan het Voorsterbos kunnen we niet voorbij gaan aan de boeiende geschiedenis van de inrichting en de kolonialisatie van deze nieuwe polder direct na de Tweede Wereldoorlog. De polder viel in 1943 droog maar de inrichting en bewoning kwam pas na 1946 goed op gang. Aan de landschappelijke aankleding werd, zeker in het licht van die tijd, veel aandacht besteed. Zo werden rond de nieuwe prefab boerderijen grote singels aangelegd die nu nog voor een belangrijk deel het beeld van de polder bepalen. Ook rond de nieuwe dorpen werd veel aandacht besteed aan de landschappelijke inrichting. Aan de natuur werd niet gedacht immers zaken als natuurbouw/natuurontwikkeling bestonden toen nog niet. Helemaal in de geest van die tijd werd onder leiding van een echte landdrost alles tot in de details ontworpen en ingericht. De NOP is het schoolvoorbeeld van de maakbare samenleving. De tien dorpen werden op fietsafstand van de centrale hoofdplaats (Emmeloord) gesitueerd en bij de boerderijen werden woningen voor de vaste landarbeiders gebouwd. De losse seizoenarbeiders kregen woonruimte in de nieuwe dorpen. Verder wilden de ontwerpers een ideale samenleving creëren met procentueel evenveel katholieken als protestanten. Ook de nieuwe boeren/pachters moesten aan strenge eisen voldoen. Boerenzoons die een boerderij in “De Polder” bemachtigden behoorden toentertijd tot de boerenelite. Om een ideale agrarische samenleving te krijgen varieerden de oppervlakten per bedrijf van 12 tot 48 ha. Eind jaren zeventig bleek echter al dat het concept voor deze maakbare samenleving volslagen was mislukt. Door de mechanisatie in de landbouw waren er vrijwel geen boerenarbeiders meer nodig en de bromfiets en later de auto waren de oorzaak dat veel van de dorpen nooit van de grond kwamen. Door de enorme schaalvergroting in met name de akkerbouw waren veel bedrijven al snel te klein om een redelijk inkomen te verwerven. Aan het eind van de excursie zal Bert Bulk, afgestudeerd op de geschiedenis van de NOP en bestuurslid van Landschapsbeheer Flevoland, ons nog veel meer vertellen over deze grotendeels mislukte maakbaarheid. Daarbij zal ook de vraag op tafel komen of de huidige natuurbescherming, die vaak ook in de ban is van een gepande natuur door middel van gedetailleerde inrichtingsmodellen, niet in de zelfde fuik dreigt te lopen als de tekentafelsociologen en technocraten die de ideale polder ontwierpen.
Programma
10.00 uur Verzamelen in het Informatiecentrum Waterloopbos, Voorsterweg 36, 8316 PT Marknesse. Het informatiecentrum wordt op de weg Marknesse – Vollenhoven (de N352) op de ANWB borden aangegeven. (Zie ook het bijgesloten kaartje). Natuurlijk is er koffie met iets er bij. Hier zal de beheerder van Natuurmonumenten Jan Akkerman een korte introductie verzorgen van het te bezoeken gebied.
10.30 uur Excursie onder leiding van Jan Akkerman door het Waterloopbos. Naast aandacht voor de plantjes en de beestjes vooral interessant omdat in dit gedeelte van het Voorsterbos de oude waterloopkundige modellen liggen. Centrale vraag bij Natuurmonumenten is momenteel in hoeverre deze archeologische monumenten gerestaureerd moeten worden. Als extra attractie vallen een aantal tijdelijk in het bos opgestelde sculpturen/kunstobjecten te bewonderen van 13 kunstenaars uit 5 landen. (zie ook WWW.kunstbroedplaats.nl).
12.00 uur Lunch met meegebrachte broodjes en sapjes bij of in het informatiecentrum. Daarna verplaatsen naar het westelijk deel van het Voorsterbos waar de inrichting en het beheer vooral gericht is op de paddenstoelen.
16.30 uur Verplaatsen naar HCR van Saaze in Kragenburg. Hier zal Bert Bulk een inleiding houden over de geschiedenis van de Noord Oost polder met als doorkijkje de betrekkelijkheid van de maakbaarheid van de samenleving en de mogelijke lessen die we daar als natuurbeschermers van zouden kunnen leren.
17.30 uur Gezamenlijke maaltijd in HCR van Saaze in Kraggenburg. Er is een driegangen menu besproken waarbij gekozen kan worden tussen vlees, vis en vegetarisch. De definitieve keuze hoef je pas te maken bij aankomst in De Saaze. Kosten Euro 21,50.pp.
Opgave
Opgeven voor maandag 10 september bij Siebe en Marry, 0529 433934 of salgra@hetnet.nl
Let op! Door de ondoorlatende grond kan het vooral na een regenperiode erg nat zijn. Waterdicht schoeisel is dan een must.
Overnachten.
Voor kampeerders is er een camping in het Voorsterbos. Camping “De Voorst”. Verder heeft de Saaze hotel faciliteiten. Voor een B & B zijn er vele mogelijkheden in de Kop van Overijssel die kun je makkelijk vinden op internet.