Excursie langs de Maasarmen

vrijdag 13 november 2009

voorbereid door Tonny, Truus en Evert

Inleiding

In de laatste "echte" excursie van dit jaar zullen we kunnen zien welke veranderingen op stapel staan om ons land gereed te maken om het meerdere rivierwater op te vangen ten gevolge van de klimaatveranderingen. Welke kansen biedt dat voor de natuur en welke bedreigingen levert dat op. We beginnen in Ravenstein aan de Maas en trekken dan langs de uiterwaarden westwaarts. Natuurmonumenten heeft een ambitieus plan gelanceerd dat volop in uitvoering is en er zijn inmiddels grote delen van gerealiseerd. Het heet "Meer Maas" en wordt gecoördineerd door Bert Verhoef, oud-medewerker van Natuurmonumenten. Hij zal ons deze dag begeleiden. Het is mogelijk dat hij in deze periode om gezondheidsredenen verhinderd is en dan wordt hij door een collega vervangen. Onderstaande beschrijving van het Meer Maas - project is gebaseerd op een grote folder die Natuurmonumenten in 2004 heeft gepubliceerd, De tekst is van Bert Verhoef. 

Meer Maas, een initiatief van Natuurmonumenten

800 hectare extra natuur die hoort bij een rivier langs de bedijkte Maas tussen Ravenstein en Raamsdonkveer; dat is het doel van het initiatief Meer Maas.

Om dat te bereiken heeft Natuurmonumenten enkele miljoenen euro's beschikbaar gemaakt. Dit budget komt uit de nalatenschap die is toegewezen aan het initiatief Meer Maas. Met dit geld zullen projecten op gang worden gebracht en zullen kansen op de grondmarkt worden benut. Tijdens de uitvoering zal het budget steeds weer worden aangevuld met de . opbrengsten van de vrijkomende klei. Zo wordt de oppervlakte riviematuur langs de Maas stapsgewijs uitgebreid.

Realisatie in samenwerking

Meer Maas wil de ontwikkeling van nieuwe natuur langs de Maas versnellen door het initiëren van een aantal afzonderlijke projecten. Bij de voorbereiding zijn ruim 10 kansrijke projecten geselecteerd, die de komende jaren ontwikkeld zullen worden. Bij elk van de projecten worden steeds andere partners betrokken.

Samen met de provincies Noord-Brabant en Gelderland, de Diensten Landelijk Gebied en de Landinrichtingscommissies wordt de verwerving van gronden aangepakt. Voor Rijkswaterstaat worden natuurvriendelijke oevers en rivierverruimingen gerealiseerd. In samenspel met de Maasgemeenten wordt toegankelijke natuur bij dorpen en steden aangelegd. Met het ontgrondende bedrijfsleven worden natuurgerichte kleiwinningen ontwikkeld.

Doelgerichte organisatie

De samenwerking met overheden, semi-overheden en bedrijven wordt per project ingevuld en vastgelegd in specifieke overeenkomsten.

Om slagvaardig op te kunnen treden wordt het initiatief Meer Maas gecoördineerd door projectleider Bert Verhoef.

Waarom Meer Maas?

Het initiatief MEER MAAS is nodig omdat de natuur langs de bedijkte Maas nauwelijks is ontwikkeld. In 2003 is slechts 10 % (650 hectare) van de uiterwaarden in zekere zin als "natuur" aan te merken. Meer Maas wil daar 800 hectare aan toevoegen, de kwaliteit van de bestaande natuurgebieden verbeteren en deze natuurgebieden met elkaar verbinden.

800 hectare nieuwe natuur is slechts een deel van de voor 2018 te realiseren Ecologische Hoofdstructuur.

In hun Natuurgebiedsplannen zetten de provincies Noord-Brabant en Gelderland in op 50 % natuur in de Maasuiterwaarden; samen ruim 2350 hectare extra nieuwe natuur.

Meer riviernatuur

MEER MAAS zet in op de ontwikkeling van natuur die karakteristiek is voor de Maas. Natuurlijke oevers met periodiek meestromende geulen en steile randen moeten de huidige vastgelegde oevers vervangen.

De huidige maisakkers en intensieve graslanden worden weer natuurlijke, rijke grazige uiterwaarden. Extra inzet is nodig voor de ontwikkeling van oude rivierarmen, ooibossen, riet- en moerasgebieden.

Meer inspiratie

Meer Maas biedt bewoners en recreanten een keten aan aantrekkelijke, rijke en toegankelijke natuurgebieden. Nieuwe natuurgebieden die voor jong en oud, wandelaars, fietsers en watersporters een inspirerend landschap vormen. De natuurgebieden worden zo ingericht dat de vele sporen van de historische ontwikkeling van de Maas worden behouden en weer beleefbaar worden.

Meer begrazing

De nieuwe natuurgebieden worden beheerd als een grootschalig begrazingsgebied. Daartoe worden rasters verwijderd en waar mogelijk verbindingen met aangrenzende natuurgebieden aangelegd. Voor het beheer zal een kudde worden opgebouwd van streekeigen runderrassen. Bij het opbouwen en het beheer van de kudde wordt samenwerking gezocht met landbouwers en regionale coöperaties.

Meer samenhang 

Meer Maas levert een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van een aaneengesloten lint van natuurgebieden en oevers langs de Maas vanaf Limburg, via Fort Sint Andries tot de Biesbosch. En dat niet alleen. Meer Maas zet ook in op de aanleg van ecologische verbindingen met de binnendijkse natuurgebieden in de Maaskant, het land van Maas en Waal en de Bommelerwaard.

De eerste elf Meer Maas projecten

In de brochure van Natuurmonumenten worden de MEER MAAS projecten beschreven waaraan sinds 2004 gewerkt is of nog wordt:

1: Middelwaard Ravenstein

2: Maasoevers Neerlangel-Demen-Dieden

3: Diedensche Uiterdijk

4: De Groene Dijk Haren

5: Macharense Waarden

6: Ossenkamp en kasteel Oijen

7: Hemelrijkse Waard

8: Maasoever Maasbommel

9: Koomwaard en Empelse Waard

10 Hedelse Bovenwaard

11: Bokhoven en Hedikhuizer Waard

Middelwaard Ravenstein

Het eerste Meer Maas project is gerealiseerd als onderdeel van de verbetering van de Maasdijk tussen Ravenstein en Demen. In de uiterwaard is 13 hectare land door Natuurmonumenten aangekocht en tussen 1998 en 2000 ingericht. Sindsdien wordt de uiterwaard als natuurgebied beheerd. Het Waterschap De Maaskant trad op als opdrachtgever, omdat de verlaging van de uiterwaard noodzakelijk was als compensatie van de dijkverbetering.

Bovendien kon het Waterschap een groot deel van de vrijkomende grond gebruiken voor de dijkverbetering. In opdracht van Rijkswaterstaat Limburg werd tegelijkertijd ook 3 hectare oeverzone langs de Maas verlaagd en natuurlijk ingericht. Door klei te verkopen aan de baksteenindustrie en dijkverbetering konden de aankoop- en aanlegkosten vrijwel geheel worden terugverdiend.

Voor de aankoop door Natuurmonumenten en herinrichting was de Middelwaard in gebruik als (mais)akker. Midden in de uiterwaard ligt nu een 100 meter brede geul met vlakke natuurlijke oevers. Deze geul (strang) is aan één zijde met de Maas verbonden.

Doordat de geul wisselende dieptes heeft is zij zeer geschikt als paaiplaats en leef gebied voor vissen en andere waterdieren. Omdat ook de oeverzone tussen de geul en de Maas is verlaagd, stromen de geul en de uiterwaard nu vaker mee met de Maas.

Natuurmonumenten verzorgt het beheer. van de gehele uiterwaard. Het terrein wordt beheerd door een zogenaamde flexibele seizoensbegrazing. Gedurende het zomerseizoen wordt een kleine kudde brandrode runderen ingeschaard die gehele het terrein ter beschikking hebben.

De Middelwaard is vrij toegankelijk vanaf de dijk bij Ravenstein. Een oude bunker is ingericht als uitzichtspunt.

Aan de dijk is een informatiebord geplaatst.

Neerlangel-Demen-Dieden

Het idee is om de uiterwaarden over vanaf Neerlangel, bij Demen tot voorbij Dieden in te richten tot een doorlopend natuurgebied. Rijkswaterstaat Directie Limburg zal als opdrachtgever optreden voor de aanleg van een natuurvriendelijke oever langs de Maas. Natuurmonumenten staat voor de ontwikkeling van de gehele uiterwaard. Samen met de firma BoWeGro b.v. uit Heesch zal de klei uit de uiterwaard worden afgegraven en verhandeld als steenbakkersklei. Natuurmonumenten heeft een groot deel van de uiterwaard in eigendom kunnen verwerven. Het plan zal worden uitgewerkt in overleg met de bewoners van Demen en Dieden. Zo is met een binnendijks liggende camping afgesproken dat er een uitzichtspunt zal worden aangelegd, dat bereikbaar zal zijn voor minder-validen.

Het plan voorziet in de aanleg van een geul van pakweg anderhalve kilometer lengte. De geul wordt zeker 50 meter breed en krijgt een brede moerasoever. Tussen de geul en de Maas wordt de oever verlaagd tot een enkele tientallen meters brede lage rug. De oude veerweg van Demen naar Batenburg wordt deels doorgraven en verwijderd of van doorlaten voorzien.

Het gehele terrein zal na inrichting door Natuurmonumenten worden beheerd. Het nieuwe natuurgebied zal worden samengevoegd met de aangrenzende Middelwaard tot een aaneengesloten begrazingsgebied. Waarschijnlijk wordt ook hier een flexibele seizoensbegrazing toegepast met Brandrode Runderen.

Diedense Uiterdijk

In 2005 zal Natuurmonumenten via het Landinrichtingsproject Lage Maaskant 195 ha uiterwaard in eigendom en beheer krijgen. Een groot deel van de Diedensche Uiterdijk zal daardoor een groot samenhangend natuurgebied worden. Ook percelen in eigendom van de gemeente Oss, met name de oude Maasmeander zelf, zullen in dit natuurgebied worden opgenomen.

Natuurmonumenten streeft ernaar om dit natuurgebied in de toekomst verder uit te breiden. Als eerste stap wordt gepoogd een 300 meter brede natuurlijke rivieroever aan te leggen. Van deze circa 45 hectare extra natuur zal een gedeelte (25 %) in opdracht van Rijkswaterstaat uitgevoerd kunnen worden. Voor de overige delen wil Natuurmonumenten zelf het initiatief nemen in samenwerking met baksteenfabrikant Rodruza.

De Diedensche Uiterdijk zal uitgroeien tot het grootste natuurgebied langs de bedijkte Maas. Het streven is om de oude Maasmeander nabij de televisiemast te vergroten en te ontwikkelen tot een volwaardig en duurzaam te handhaven "hoefijzer-meer". Als het mogelijk blijkt, al een groot deel van de gedempte geul ten zuiden van de Rulstraat (de Vliet) weer worden uitgegraven en worden omrand door brede moerasoevers en kleinere ooibossen.

Bij de inrichting van de uiterwaard zullen alle delen met het bijzondere en waardevolle kronkelwaarden-relief in tact worden gelaten.

De boerderij de Maasakker aan de Rulstraat zal als beheersboerderij worden ingericht. Een naastgelegen perceel zal worden ingericht als vluchtplaats voor het vee tijdens hoogwaters.

In de 300 meter brede oeverzone langs de Maas zal een ondiepe oevergeul worden uitgegraven met een brede moerasoever. De oevergeul wordt met een lage zandige oeverwal gescheiden van de rivier. De geul zal aan de oostzijde aansluiten op de in de aangrenzende uiterwaarden te realiseren oevergeul nabij Dieden. Via een ecologische verbinding zullen beide gebiedsdelen met elkaar worden verbonden.

Macharense Waard

De ca. 135 ha grote Macharense Waard, tussen Megen en Macharen, is door de provincie geheel aangemerkt als "nieuw natuurgebied". Meer Maas wil de aankoop en de inrichting van het gebied versnellen. Mogelijk kan dat door gebruik te maken van de nog aanwezige voorraden baksteenklei in de uiterwaard.

Voor Natuurmonumenten heeft natuurontwikkeling in deze uiterwaard grote prioriteit. De Macharensche Waard is een van de weinige locaties waar grootschalige natuurontwikkeling mogelijk is. Bovendien ligt het gebied dicht bij zowel de stad Oss als bij het recreatiegebied de Gouden Ham.

De Macharense Waard wordt ontwikkeld tot een grote aaneengesloten natuurkem. De smalle uiterwaarden bij Megen en voorbij het veer worden ingericht als een brede natuurlijke oever. Hiertoe worden de uiterwaarden langs De Maas verlaagd tot rond het stuwpeil van de rivier.

In de centrale delen van uiterwaard ligt de uitdaging om de oude bedding van de Maas weer uit te graven en te ontwikkelen tot een laagdynamische rivierarm omgeven door moerassen en ooibossen. Ten zuiden van Megen is het wellicht mogelijk om een dijkoverschrijdend bos te ontwikkelen. Dichter bij de Maas moet een grote doorstroomcapaciteit worden behouden en wordt gestreefd naar de ontwikkeling van een begraasde open uiterwaard.

Kasteel Oijen

Ossenkamp en kasteel Oijen

De ruim 100 ha grote Ossenkamp tussen Macharen en Oijen is in het Natuurgebiedsplan Westelijke Maasvallei begrensd als natuurontwikkelingsgebied. Het is aan de Dienst Landelijk Gebied om in opdracht van de Provincie Noord-Brabant om het gebied aan te kopen. Inmiddels heeft zij 10 hectare in de uiterwaard kunnen verwerven.

Meer Maas wil de aankoop en de inrichting van het gebied waar mogelijk versnellen. De Ossenkamp zou ingericht kunnen worden als het voorbeeldgebied voor natuurontwikkeling langs de bedijkte Maas. Het oostelijk Neerhuis van het kasteel te Oijen (in eigendom van Natuurmonumenten) is in te richten tot een klein informatie- en bezoekerscentrum. In het kasteeltje kan samen met partners als Waterschap, Gemeente, Rijkswaterstaat en bedrijfsleven informatie worden gepresenteerd over lopende projecten.

De Ossenkamp kan uitgroeien tot het voorbeeldgebied voor natuurontwikkeling langs de bedijkte Maas. In de uiterwaard is ruimte voor de ontwikkeling van alle relevante typen natuur. Het kasteel biedt de ruimte en de ambiance om als ontvangstruimte te functioneren. Het terrein is bovendien goed bereikbaar vanuit de stedelijke kernen Oss en Den Bosch en vanuit de recreatiegebieden langs de Maas.

Het plan is om de voormalige rivierloop langs het kasteel opnieuw uit te graven en te omgeven door moeras en kleinere (dijkoverschrijdende) ooibossen. De Ossenkamp zelf kan door verlaging weer tot een karakteristiek riviereiland worden. Aan de rivierzijde is de aanleg van natuurlijke oevers langs Maas gedacht in de vorm van een lage zandige vooroever, een oevergeul en een dynamische moeraszone.

Programma

We beginnen in de Stadsherberg De Keurvorst van Ravenstein (http://www.keurvorst.nl),

Markstraat 14, 5371 AD Ravenstein, 0486-411371.

10.00 uur   

Koffie en een korte introductie van Bert Verhoef of zijn vervanger.

10.45 uur   

Vertrek naar de Maasdijk. Om de omvang van de stoet zo veel mogelijk te beperken zullen een aantal auto's in Ravenstein achter blijven.

Achtereenvolgens zullen we een aantal gebieden langs de Maas bezoeken. Daarbij zullen we ondermeer Kasteel Oijen bezoeken.

Daar krijgen we aan de hand van kaarten een nadere uitleg van de werkzaamheden die hier langs de Maas hebben plaatsgevonden of nog zullen plaatsvinden. Daar, afhankelijk van het weer en het tempo van de tocht of elders onderweg, kunnen we onze zelf meegebrachte lunch gebruiken.

16.00 á 16.30 uur

Terug bij de Stadsherberg voor een drankje, aansluitend een warme maaltijd, vis, vlees of vegetarisch, even doorgeven al je je opgeeft.

Overnachten

Als je in Ravenstein wilt overnachten, dan kan dat in de Stadsherberg. Dat moet je wel zelf bespreken, 0486-411371.

Opgeven

Graag zo snel mogelijk en uiterlijk zondag 8 november. Telefoon en email staan in het mailtje.