Excursie Wieringen

donderdag 26 maart 2009

voorbereid door Truus, Tonny en Evert

Inleiding

Kaart van Wieringen uit de folder van de ‘Rotgans’, de Vereniging voor Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer

Het voormalige eiland Wieringen heeft een langgerekte structuur, waarvan de kern bestaat uit een eindmorene van het landijs in de vorm van de keileemrug 'De Hoge Wal'. Deze stuwwal, die in het westen het hoogst is (circa dertien meter), werd in de voorlaatste ijstijd van het Pleistoceen (het Saalien) gevormd en in de laatste ijs­tijd (het Weichselien) met een laag dek­zand opgehoogd. Stormvloeden in de vroege middeleeuwen zorgden voor de afscheiding van het vasteland, waarna in de 12de eeuw een eiland overbleef. Wieringen, voor het eerst in de 10de eeuw genoemd en in 1184 onder deze naam bekend, aanvaardde in 1284 het gezag van de graaf van Holland. In 1432 kreeg Wieringen enkele handelsrechten van gravin-weduwe Margaretha. Al in 1541 was er een plan om aan de zuid­oostzijde een deel van de buitendijkse gronden in te polderen. Deze gronden liepen in de 17de eeuw weer onder. De uitein­delijke bedijking geschiedde pas in 1845-­'46, in de vorm van de polder Waard-Nieuwland. Rondom het eiland werd tot circa 1930 naar wier gevist, eerst ten behoeve van de dijkaanleg en later onder meer ten behoeve van matrasvullingen. Op de punt bij Westerland stichtte men in 1806 een quarantaine-inrichting (opgeheven 1876). Oorspronkelijk had het eiland geen haven, maar in 1890 groef men een haven aan de zuidwest­zijde bij De Haukes en in 1900 een haven bij Den Oever. Na de stormramp van 1916 kwamen de plannen voor een afsluitende dijk in een stroomversnelling. Het eiland werd mid­dels de Amsteldiepdijk (1921-'24) met het vasteland verbonden en middels de Afsluitdijk (1929-'32) met Friesland. Ter ontlasting van de in 1864 verharde Koningsweg legde men in 1930 dwars over het eiland een betonweg aan (die nu, geasfalteerd de N99 heet). De Waddendijk aan de noordzijde is rond 1987 op Deltahoogte gebracht. De belangrijkste plaatsen op het eiland zijn: Den Oever, Hippolytus­hoef, Oosterland en Westerland.

Sporen in het landschap en Kansen voor en bedreigingen van het nieuwe waterbeleid

Het thema van dit jaar bestaat eigenlijk uit twee geheel verschillende elementen: “Sporen in het landschap” en “Kansen voor en bedreigingen van het nieuwe waterbeleid”. Velen suggereerden om die twee thema’s te combineren. Op Wieringen is dat wel heel goed mogelijk. Wieringen heeft een rijke historie waar nog flink wat sporen zijn terug te vinden die we op onze fietstocht te zien zullen krijgen. De strijd tegen de zee krijgt de komende decennia een nieuwe dimensie door de opwarming van de aarde waardoor de zeespiegel rijst en de grote rivieren veel meer water moeten afvoeren.

Sporen

Wieringen is een aardkundig monument. Zijn vorm heeft het te danken aan de laatste twee ijstijden toen de keileemhoogten zijn ontstaan waarna dekzanden tegen de hoogten zijn afgezet. Later is de huidige vorm ontstaan door afzettingen uit zee en door veenvorming.

Het landschap zoals we dat nu kennen wordt grotendeels gevormd door de boeren. Al vanuit de prehistorie zijn vondsten van landbouwwerktuigen bekend zoals een stenen sikkel van 1000 voor Chr. Maar pas vanaf de middeleeuwen werd er op grotere schaal landbouw bedreven. Producten als gerst, rogge, rapen en bonen werden op Wieringen ge­teeld. Ook was er veel vee, zo­als schapen, koeien, geiten en varkens. Pas in de laatste honderd jaar is er veel veranderd in de landbouw en dan ook ten aanzien van het landschap. Rond 1900 was het eiland, op de eendenkooien na, nagenoeg kaal en stonden er nauwelijks bomen. Het land was grotendeels in agrarisch gebruik. De hogere delen werden en worden met name gebruikt voor akkerbouw afgewisseld met beweiding door schapen. De lager gelegen kogen waren altijd vrij nat en eigenlijk alleen geschikt als hooilanden. Door de ruilverkavelingen zijn de natte kogen beter bewerkbaar geworden en wordt er veelvuldig beweid met koeien en wordt er nu zelfs snijmaïs ingezaaid. Ook de typische Wieringer boerderij, L-vormig met een hoge kapschuur, is grotendeels in de vergetelheid geraakt vanwege de meer praktische loopstallen en wagenloodsen. Desondanks is op Wieringen gelukkig nog veel te zien van de rijke historie van het boerenleven zoals een waterput en een amfibiepoel. En op enkele plaatsen direct naast de huidige bedrijfs­voering van agrariërs.

Eén van de landschappelijke waarden zijn de tuinwallen (woalkes) die door de inspanningen van de agrarische natuurvereniging op een paar plaatsen in ere zijn hersteld. Dat zijn erfafscheidingen van ongeveer een meter hoog opgebouwd met plaggen. Behalve op Wieringen zijn ze alleen nog op Texel te vinden. De vereniging voor Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer “De Rotgangs” maakt zich hard voor het behoud en herstel van dit soort cultuurelementen en voor tal van grote en kleine natuur- en landschapselementen. Zo zijn ze actief in de weidevogelbescherming, bij het beheer van akkerranden en slootkanten en de bescherming van de gebieden waar de rotganzen en de wadvogels overtijen.

Waterbeleid

Het meest concrete onderdeel van het nieuwe waterbeleid zijn de plannen om van Wieringen weer een eiland te maken. Dat moet men niet te letterlijk nemen. Er zijn twee plannen om het noordelijk deel van de Wieringermeerpolder weer onder water te zetten. De plannen zijn al een paar jaar oud en het is de vraag in hoeverre ze nog realistisch zijn. De financiering van de plannen is namelijk gebaseerd op de opbrengst van verkoop van de huizen die men wil bouwen in, aan en langs het water. Er is nog zo’n plan in Nederland, de Blauwe Stad in oost-Groningen. De ervaringen die men daar heeft opgedaan moet de initiatiefnemers toch met zorg vervullen en dat geldt in deze tijd van een kredietcrisis eens te meer. De bedrijven die de plannen ontwikkelen hebben de overheden flink in de tang: het afblazen van de plannen komt ze op forse schadeclaims te staan. Als de huizen niet verkocht worden, zoals in het geval van de Blauwe Stad, zitten diezelfde overheden met een nog grotere strop. De twee plannen waar het om gaat zijn Halfland en Waterland. Inmiddels heeft Provinciale Staten van Noord-Holland met de plannen ingestemd. De gemeenteraden van Wieringen en de Wieringermeer hebben in principe ingestemd met de plannen via een Samenwerkingsovereenkomst. Alleen heeft Wieringen recentelijk de MER en bestemmingsplanprocedure afgekeurd, doordat de uitwerking van de plannen niet rijmen met de uitgangspunten van Wieringen.

(De rode puntjes in de figuren zijn de geplande woningen en de dunne lijntjes zijn de verbindingswegen  met het vaste land)

Afsluitdijk

Er zijn een aantal studies verricht over de toekomst van de Afsluitdijk. Men is het er over eens dat er iets moet gebeuren met de Afsluitdijk om de veiligheid voor komende generaties te kunnen garanderen. De plannen zijn nog in het stadium van de ideeënvorming. Ze staan beschreven in een startnotitie: Naar een toekomstbestendige en duurzame Afsluitdijk. Je kunt het stuk downloaden door  www.deingenieur.nl/upload/downloads/IG/Afsluitdijk_Start.pdf

aan te klikken. Diverse mogelijkheden worden in deze notitie kort besproken. Enkele daarvan kunnen ook relevant zijn voor de toekomst van Wieringen. Men noemt ondermeer

-   het verhogen van de dijk in combinatie met een halfopen tunnel en een nieuw sluizencomplex bij Kornwerderzand en een extra spuisluis

-   bouwen met de natuur door het creëren van brakwater zones

-   de grootschalige aanleg van zonnepanelen

-   de bouw van een golfslagcentrale

-   de bouw van een osmose centrale

Vooral de laatste drie plannen kunnen een belangrijke bijdrage leveren voor het drukken van de kosten van het verhogen van de dijk.

Verhoging van het waterpeil van het IJsselmeer

De plannen voor de Afsluitdijk kunnen niet los gezien worden van de voorstellen die de commissie Veerman heeft gedaan om het waterbergend vermogen van het IJsselmeer flink te verhogen. De grote rivieren voeren steeds meer zoetwater aan, maar de periodes van grote droogte worden ook steeds langer. Daarom moet Nederland een grotere buffer opbouwen ten behoeve van de landbouw en de drinkwatervoorziening. De commissie heeft het oog laten vallen op de noordelijke helft van het IJsselmeer. Dat zal zeer ingrijpende gevolgen hebben voor de huidige kust van het IJsselmeer en dus ook voor (de oostpunt van) Wieringen. Vooralsnog lijkt dit onderdeel van de voorstellen van de commissie Veerman het meest controversieel.

Programma

10.00 uur            Restaurant De Zingende Wielen

               Rijksweg 39

               1779 GJ  Den Oever

            0227 – 512030

               http://www.zingendewielen.com

               (Afslag 14 van de A7, neem de N99 richting Den Helder en dan is het na

de rotonde meteen aan je linkerhand)

10.30 uur            Na de koffie maken we per fiets een tocht over het eiland.

Onderweg zal onze begeleider, Wim Tijsen *), van “Wetlandwacht voor Vogelbescherming Nederland” en ondermeer bekend van zijn tureluuronderzoek, tijdens stops het één en ander vertellen. We fietsen eerst naar de zuidkant van het voormalige eiland en stoppen op een plek waar we een mooi uitzicht hebben over de Wieringermeerpolder en waar nu de plannen voor  gemaakt zijn  om van Wieringen weer een “eiland” te maken. Wim zal ongetwijfeld iets vertellen over de actuele stand van zaken: er vindt dezer dagen besluitvorming plaats over deze plannen.

We fietsen verder over de zuidkant van het eiland in de richting van De Haukes vlak bij het Amstelmeer, een meer dat ontstaan is bij de inpoldering. In de weilanden zitten tegenwoordig veel ganzen. Voor de vogelaars levert dat een probleem op: ze zitten in een “spagaat”. Aan de ene kant is het natuurlijk schitterend dat er zo veel ganzen zitten, maar aan de nadere kant verjagen die in de praktijk de weidevogels. Wim zal ingaan op de dilemma’s. De tocht wordt vervolgd richting de noordkant van het “eiland” dat toch nog veel van zijn oorspronkelijke karakter heeft behouden. Daar stoppen we bij een schuur die dienst doet als uitvalsbasis voor het weidevogel-onderzoek. Daar kunnen we onze boterhammetje opeten en is gelegenheid om naar het toilet te gaan. Wim kan daar wat vertellen over het tureluur-onderzoek. Via de noordkant van het eiland en de haven van Den Oever rijden we terug naar De Zingende Wielen voor een drankje en een hapje en kunnen we de huurfietsen weer inleveren.

*)  Wim Tijsen is behalve Wetlandwacht voor Vogelbescherming Nederland, lid van de adviescommissie voor het Buitengebied van de gemeente Wieringen. Verder is hij betrokken bij Landschapszorg Wieringen / Natuurvereniging Wierhaven en hij telt maandelijks de Wadvogels. Tussen 1990 en 2000 zat hij namens de natuur- en landschapsorganisaties in de Ruilverkavelingscommissie.

  vangkooi t.b.v ringonderzoek tureluurs

Fietsen huren

Voor diegenen die zelf geen fiets meebrengen, kan een fiets gehuurd worden. Dat moet je dan wel even vermelden bij je opgave (dames / heren fiets, groot / klein, met / zonder versnelling), kosten € 10. De firma de Groot brengt ze bij het restaurant, De Zingende Wielen, en haalt ze daar ook weer op.

Opgeven

Uiterlijk het weekend 21/22 maart, maar liefst veel eerder bij Tonny en Evert,

tel. 071 – 5134259 of emeelis@xs4all.nl, vermeld daar bij of je een fiets huurt (en wat voor één) en of je de 25^e al komt.

Als je de avond te voren in een hotel wilt overnachten, reserveer dan bij

hotel restaurant  Oeverdijk,

Oeverdijk 4, 1779 AA Den Oever

0227 – 511205

(is vlak bij het restaurant “De Zingende Wielen” waar we de volgende dag verzamelen en s-avonds eten)

Het email adres is info@hotelrestaurantoeverdijk.nl

je kunt ook via de website van het hotel reserveren: http://www.hotelrestaurantoeverdijk.nl/hotel.html

Het voorprogramma vertrekt om 2 uur vanaf hotel restaurant Overdijk

Voorprogramma: Cultuurhistorische sporen op Wieringen

Als je een dag eerder naar Wieringen komt, kan je een paar aardige cultuurhistorische uitstapjes in je voorprogramma opnemen. Hieronder vind je een paar suggesties.

In verband met het volle programma op onze excursiedag is, is het niet mogelijk om een bezoek te brengen aan het Vikingcentrum in Den Oever. Een bezoek aan dat centrum is zeker de moeite waard al was het maar omdat je daar (een replica van) de zilverschat van de Vikingen kunt bewonderen.

De informatie hieronder is summier en bestaat voor een groot deel uit aan elkaar geplakte citaten.  

Wieringen kent weinig monumentale gebouwen. Behalve de Wieringer boerderijen, gelden alleen de kerken van Oosterland, Hippolytushoef en Westerland als echte monumenten. 

Kenmerkend voor de Wieringer boerderij is de langgerekte tweevakschuur met daarin een van de buitenzijde bereikbare hooi- en wagenschuur, geflankeerd door een smaller, lager deel en achterhuis dat overgaat in een uitbouw van het woongedeelte.

  museum Jan Lont

Een mooi voorbeeld van een aantal authentieke Wieringer boerderijen vind je in Stroe. Eén daarvan heeft een andere bestemming gekregen en is nu het museum Jan Lont. De collectie van dat museum geeft een beeld van het leven op Wieringen voor de aanleg van de afsluitdijk in de jaren twintig. Helaas is het museum in deze tijd van het jaar gesloten, maar misschien kunnen we nog wat regelen.

Hippolytushoef is het grootste dorp op Wieringen. Op het kerkplein staat de twaalfde-eeuwse van oorsprong Romaanse Hippolytuskerk die op de fundamenten van minstens één oudere kerk is gebouwd. Het koor dateert uit de 14^de eeuw. Opvallende is de volledig gemetselde toren, waarvan er maar drie in Nederland en twee op Wieringen te vinden zijn. Aan het kerkplein kun je nog een aantal aardige negentiende-eeuwse gebouwen zien. Er staan ook nog een paar Wieringer boerderijen in het dorp maar de meeste zijn niet langer authentiek, omdat ze tot woonhuis verbouwd zijn.

De Michaëlskerk in Oosterland  is het oudste gebouw op Wieringen. Het is een Romaanse kerk, waarschijnlijk vroeg twaalfde-eeuws. De vorm van de kerk en het materiaal dat gebruikt is, wijst erop dat het schip rond 1100 gebouwd moet zijn, omdat het volledig opgetrokken is uit tufsteen. De fundamenten dateren uit de 9^de eeuw. De toren is in de 13^de of 14^de eeuw gebouwd, de gemetselde spits dateert uit de 17^de eeuw. Het gebouw is ettelijke malen verbouwd, gedeeltelijk gesloopt of gerestaureerd is. De laatste restauratie was in 1990.

Over de kerk in Westerland is – voor zover bekend -  weinig informatie te vinden. Het is een mooi kerkje met een toren die dateert uit de 14^de of  15^de eeuw. Het is zeer waarschijnlijk dat op diezelfde plek in de 12^de eeuw al een kerk gestaan heeft. Het kerkje ligt op een schilderachtig plekje.

Vikingschat van Wieringen

In 1996 werd in Westerklief op Wieringen een Vikingschat gevonden. De schat bestaat uit zes zilveren armbanden, een halsketting van zes gevlochten zilverdraden, een armband van gevlochten zilverdraden, drie muntsieraden, 16 zilverbaren, een deel van een zilveren riembeslag, 78 zilveren munten en fragmenten van een sluiting van een doekspeld. De ruim 1600 gram zilver was met wat gras begraven in een potje van Badorfaardewerk. Een Vikingschat van deze omvang en kwaliteit is in Nederland nog nooit gevonden. De originele schat bevindt zich in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden.

Het is de eerste zilverschat in Nederland met een duidelijk Scandinavisch karakter. Dit is opvallend omdat de Vikingen over het algemeen naar het zuiden kwamen om te handelen en te plunderen. Ze kwamen dus juist kostbaarheden halen, niet brengen. In de periode tussen 840 en 885 komen de Hollandse kuststreken en Dorestad tijdelijk onder Deense heerschappij te staan. De Vikingsheren Rorik en Godfried kregen van de Karolingische keizers deze gebieden in leen. Tot voor kort dacht men dat de Denen zich hier niet permanent vestigden. Ze trokken rond, op zoek naar plaatsen waar wat te halen viel. (…) Nu denken onderzoekers daar anders over. Deze zilverschat was vermoedelijk het eigendom van een Noorman uit Denemarken die zijn rijkdommen met zich meenam met het plan zich voor langere tijd op Wieringen te vestigen. Eenmaal aangekomen in Nederland heeft hij zijn bezit blijkbaar weten uit te breiden met Arabische munten. De muntsieraden van Arabische munten zijn te verklaren doordat de Vikingen veel contact hadden met de Arabische landen. Er zijn in Scandinavië grote aantallen Arabische munten gevonden. Het begraven van kostbaarheden was in die tijd gebruikelijk bij de Vikingen, maar de reden waarom de eigenaar de schat heeft begraven is niet duidelijk, ook niet waarom hij hem nooit opgegraven heeft.

In 1999 is op nog geen 200 meter van de vindplaats van de eerste zilverschat een tweede schat gevonden, uit ongeveer dezelfde tijd. Deze zilverschat is kleiner dan de vorige (319 gram zilver), maar is uit historisch oogpunt minstens zo belangrijk  omdat deze 61 Arabische munten of fragmenten daarvan bevat. Tot deze vondst waren er maar zo’n 20 Arabische muntvondsten gedaan, waarvan drie in de eerste zilverschat van Westerklief en nog eens drie enige tijd later op Vatrop aan de andere kant van Wieringen.

In 2001 is een derde schat gevonden. Informatie over deze derde schat konden we niet zo snel achterhalen. Men neemt aan dat het de andere helft van de tweede schat is. Deze vondst bestaat uit een aantal Karolingische munten, waaronder een zeldzame die denora soldato wordt genoemd. Denora soldato zijn Noord-Italiaanse zilveren munten die zijn geslagen van grotere maar ook dunnere muntplaatjes, datering: eind 9^de eeuw. Verder bevatte deze schat 25 Arabische munten (dirhems), een zilveren munt met keizer Lodewijk de Vrome erop die is verwerkt tot mantelspeld en fragmenten hakzilver. Voorlopige datering: periode 840-875.

De gemeente Wieringen heeft deze schat aangekocht.

Na deze drie belangrijke vondsten vragen onderzoekers zich af of er op de plaats van het huidige Westerklief een belangrijke Vikingnederzetting is geweest.

Dankzij subsidie van de gemeente Wieringen en de provincie Noord-Holland is een replica van de eerste zilverschat gemaakt en deze toont de schat zoals die gevonden is (niet opgepoetst zoals in het RMO). De replica is te zien in het Viking Informatiecentrum (Havenweg 1, Den Oever). Of de tweede en de derde schat daar ook te zien zijn, weten we nog niet. Het Vikingcentrum is geopend op woensdagmiddag van 14.00 – 16.00 uur.

Bronnen:

http://www pagowirense.nl

http://www. museumkennis/lp.rmo

 Verder komen teksten en illustraties o.a. uit

-   De boer als beheerder, folder uitgegeven door de Vereniging voor Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Wieringen, ‘De Rotgangs’

-   Monumenten in Nederland, Noord-Holland. Rijksdienst voor de monumentenzorg

-   De MKBA (Maatschappelijke kosten-baten analyse) Wieringerrandmeer van de provincie Noord-Holland, opgesteld door Witteveen+Bos

-   Startnotitie: Naar een toekomstbestendige en duurzame Afsluitdijk